Tư duy phản biện là gì? “Bật mí” 4 phương pháp rèn luyện tư duy phản biện hiệu quả

Thế giới đang bước vào thời kỳ thay đổi mạnh mẽ với tốc độ tức thì và có phần hỗn loạn thậm chí là nghiệt ngã, sẵn sàng bỏ lại phía sau tất cả những ai không cố gắng hội nhập. Trong vòng xoáy đó, tư duy phản biện là bộ kỹ năng mềm quan trọng, giúp con người tiếp nhận thông tin đúng và đưa ra những quyết định đúng cho tương lai. Cùng Money24h tìm hiểu ngay nội dung qua bài viết dưới đây.

>> Xem thêm: Tư duy tích cực là gì? 5 phương pháp rèn luyện tư duy tích cực dẫn lối thành công

>> Xem thêm: Tư duy là gì? Khái niệm, vai trò và đặc điểm nổi bật nhất của tư duy

Tư duy phản biện là gì? 

Tư duy phản biện là một quá trình phân tích, lập luận nhằm chất vấn các giả định hay giả thiết để khẳng định vấn đề nào đó là đúng hay sai. Về bản chất, tư duy phản biện đòi hỏi chúng ta phải kích hoạt khả năng quan sát, tìm tòi, phân tích, và đánh giá. Những người có tính phản biện sẽ xác định, phân tích và giải quyết vấn đề một cách có hệ thống thay vì bằng trực giác hay bản năng năng của mình.

Người có tư duy phản biện luôn ưa thích thách thức, họ đặt câu hỏi với mọi vấn đề, mọi ý kiến và lập luận, mọi giả định và ý tưởng. Họ không bao giờ chỉ nghe và chấp nhận thông tin một chiều mà họ luôn biết sàng lọc qua hệ thống và quá trình xử lý của bản thân. 

Tầm quan trọng của tư duy phản biện

Phần lớn suy nghĩ của chúng ta đều chịu ảnh hưởng bởi thành kiến - cả trong ý thức lẫn tiềm thức. Trong khi khả năng tư duy mới là yếu tố gây ảnh hưởng trực tiếp lên chất lượng cuộc sống của mỗi người. 

Việc  thiếu khả năng suy luận logic sẽ gây ra nhiều tổn thất về vật chất và tinh thần. Bởi vậy người ta mới nói rằng suy nghĩ phản biện như một chiếc kim chỉ nam, hướng bạn vào những tư duy và mục đích sống đúng đắn. Bên cạnh việc thúc đẩy quá trình suy nghĩ chủ động của bản thân, nó còn tác động, làm nâng cao khả năng phản biện ở người khác. 

Tư duy phản biện được coi là quan trọng trong mọi lĩnh vực khoa học là vì nó tạo điều kiện cho người ta phân tích, đánh giá, và xây dựng lại hệ thống suy nghĩ cho bản thân. Bằng cách đó, con người có thể hạn chế rủi ro trong giao tiếp và có thể khắc phục, hiệu chỉnh những niềm tin sai lệch, đồng thời nâng cao kỹ năng giải quyết vấn đề trong mọi tình huống có thể xảy ra.

Ứng dụng tư duy phản biện giúp bạn:

• Hiểu cặn kẽ về mối liên kết giữa các ý kiến, ý tưởng của mọi người.
• Xác định được tầm quan trọng và mức độ liên quan của các lập luận, ý tưởng mà người khác đưa ra.
• Nhận thức, hình thành và củng cố được lập luận bản thân.
• Xác định được mâu thuẫn hoặc sai sót trong trong cách lập luận của bất kỳ ai.
• Tiếp cận vấn đề một cách logic và xuyên suốt. 
• Tự đánh giá và điều chỉnh những giả định, hệ thống niềm tin và giá trị cá nhân.

Các loại phương thức tư duy phản biện

Tư duy phản biện có thể được phân loại như sau:

Tư duy phản biện tự điều chỉnh: Trước một vấn đề nào đó, ai cũng sẽ có những ý kiến chủ quan - có thể đúng, hoặc sai. Tuy nhiên, để đánh giá được điều đó, mỗi người cần phải có kỹ năng phản biện tự điều chỉnh. Đây là quá trình mà mỗi người tự tranh luận với những quan điểm của bản thân trong nội tâm. Từ đó, chúng ta sẽ tự mình đánh giá, phản bác lại những điều chủ quan trong tư duy bước đầu của mình. Cuối cùng là tự cải thiện và đưa ra nội dung phản biện hoàn chỉnh nhất.

Tư duy phản biện ngoại cảnh: Trong một cộng đồng, mỗi cá nhân sẽ có những cách suy nghĩ, lập luận khác nhau. Do đó mà quan điểm, ý tưởng cũng sẽ lệch nhau và có thể sẽ lệch đi so với tiêu chuẩn chung. Tư duy phản biện ngoại cảnh được hình thành mời mục đích giải quyết vấn đề này. Quá trình này được diễn ra theo trình tự 3 bước:

• Nhận thức: Nhận thức được vấn đề và điều cốt lõi của vấn đề. Nhận thức được tổng thể và chi tiết về ý kiến, quan điểm của người khác.
• Đánh giá: Sau khi nhận thức rõ ràng về những vấn đề trong ý kiến phản biện của người khác và của chính mình, cần đưa ra những đánh giá khách quan nhất.
• Phản biện vấn đề: Từ những đánh giá và góc nhìn cá nhân, phản biện lại những ý kiến sai lệch và đưa thông tin đúng đắn.

>> Xem thêm: Kỹ năng lắng nghe là gì? Lợi ích và cách rèn luyện kỹ năng lắng nghe trong giao tiếp

Biểu hiện của người có tư duy phản biện tốt

Có khả năng tìm kiếm và thu thập thông tin liên quan: Đây là khả năng xác định thông tin và dữ liệu thật để có thể đưa ra kết luận. Trong đó, thông tin mà bạn tìm kiếm cần liên quan đến ngữ cảnh, hoàn cảnh, vấn đề, chủ đề mà bạn đang nghiên cứu. Trong tư duy phản biện thì việc đưa ra những dẫn chứng rất quan trọng vì đó là cơ sở củng cố cho những lập luận của bạn. Vậy nên mỗi thông tin mà bạn đưa ra luôn phải chính xác và có chất lượng cao.

Có khả năng quan sát tinh tế, thấu đáo: Quan sát tốt không chỉ giúp ta có tư duy cởi mở hơn, thấu hiểu cảm xúc mà còn là công cụ giúp ta phân tích và đưa ra những ý tưởng hợp lý, từ đó dẫn đến phương án hiệu quả đề giải quyết vấn đề. 

Lập luận logic: Đây là khả năng đưa ra những lập luận chặt chẽ dựa trên những dữ liệu thật đã được thu thập và sàng lọc một cách kỹ càng. Các ý tưởng và mục tiêu được tạo ra bằng tư duy hệ thống, logic luôn luôn có cơ sở rõ ràng, giúp bạn hạn chế những rủi ro trong giao tiếp cũng như trong mọi khía cạnh khác của cuộc sống hàng ngày.

Giải quyết vấn đề một cách có hệ thống: Đây là khả năng giải quyết những vấn đề nan giải, phức tạp bằng cách đưa ra những giải pháp không có tiền lệ. Bên cạnh đó, những người có tư duy phản biện còn có khả năng phân tích, bóc tách vấn đề lớn thành tập hợp của những vấn đề nhỏ từ đó mà việc giải quyết trở nên dễ dàng hơn. 

4 Phương pháp rèn luyện tư duy phản biện hiệu quả

Trau dồi kiến thức bản thân

Người có tư duy phản biện thường có khả năng ăn nói tốt, có thể tranh luận với người khác một cách dễ dàng. Tuy nhiên, để lập luận tốt chúng ta cần nắm vững kiến thức tổng quát, hiểu biết đa dạng về tất cả các lĩnh vực có liên quan đến ngành nghề mình đang làm việc và thậm chí là cả những ngành nghề không thuộc công việc của mình. Cần hình thành thói quen quan sát và học hỏi nhiều kiến thức để khi tranh luận thì mình luôn là người nắm rõ các thông tin chính xác để làm người khác thuyết phục.

Đánh giá mọi việc một cách khách quan

Những thiên kiến, thành kiến, hệ niềm tin cá nhân là những yếu tố đã in sâu trong tâm trí mỗi người trong nhiều năm tháng.  Đặc biệt là khi những thiên kiến đó lệch đi so với thông tin mới mà ta tìm thấy, con người thường sẽ có khuynh hướng bỏ qua, không sử dụng, hay không quan tâm. Bởi vậy bạn cần rèn khả năng bóc tách vấn đề thật logic, tránh dựa trên những thành kiến cá nhân. Hãy thay thế cái nhìn chủ quan bằng suy nghĩ khách quan lập luận vấn đề một cách chính xác nhất. 

Đặt giả định và xem xét lại vấn đề

Khi giải quyết một vấn đề thì cần có thêm những giả định đặt ra để mọi góc nhìn trở nên hoàn thiện và bao quát hơn hơn. Nhìn nhận vấn đề dưới nhiều góc độ giúp bạn phòng tránh những trường hợp không hay có thể xảy ra hay tình huống ngoài suy nghĩ của mình. Đây cũng chính là phương pháp để giải quyết mọi vấn đề một cách chỉn chu, tránh sai sót.

Kết luận dựa trên tình huống thực tế

Trong quá trình tư duy phản biện, có thể sẽ gặp phải nhiều ý kiến trái chiều. Trước những phản bác, bạn đừng vội kết luận kết quả. Hãy bình tĩnh và phân tích lại vấn đề một lần nữa theo hướng thực tế. Xem xét sự việc đúng sai dựa trên những điều đã được chứng minh trước đó. Và tự đúc kết cho mình những kiến thức riêng.

Kết luận vấn đề theo cảm tính là điều tối kỵ. Điều này không chỉ khiến những tư duy và kiến thức của bạn bị sai, lệch. Nó còn khiến bạn mất tự tin trong những lần sau đó.

Gợi ý những cuốn sách hay về tư duy phản biện

Cẩm nang tư duy phản biện: Khái niệm và công cụ

“Cẩm nang tư duy phản biện” nằm trong bộ sách tư duy gồm 6 quyển. Quyển sách cung cấp cho bạn những kiến thức thú về thế giới của tư duy phản biện. Những triết lý sắc sảo cũng như những quy tắc mang tính ứng dụng cao sẽ giúp người đọc có một cái nhìn toàn diện và sâu sắc nhất về tư duy phản biện.

Đây không phải là một quyển sách dễ đọc vì chứa nhiều thuật ngữ chuyên sâu và những triết lý về tư duy nói chung và tư duy phản biện nói riêng. Để rèn luyện kỹ năng này, bạn cần đọc cuốn sách nhiều lần thì mới có thể hiểu đúng bản chất của phản biện và từ đó việc thực hành trở nên dễ dàng hơn.

Tư duy nhanh và chậm

“Tư duy nhanh và chậm” hẳn đã là tựa sách về tư duy vô cùng quen thuộc đối với người trẻ. Nội dung quyển sách đề cập đến tính hợp lý và phi lý của con người trong tư duy. Trong đó có hai phần vô cùng thú vị về hai mặt của tư duy: một phần là tư duy nhanh, thường xuyên được sử dụng, dựa trên cảm tính, khuôn mẫu sẵn có; phần còn lại hướng đến tư duy chậm, ít khi được sử dụng, dùng logic và lý trí nhiều hơn.

Quyển sách sẽ giúp bạn trả lời câu hỏi: Bạn tư duy nhanh hay chậm? Bạn tư duy cảm tính hay khách quan? Từ đó bạn sẽ rèn luyện khả năng thiết lập suy luận phản biện cho bản thân.

Lối mòn của tư duy cảm tính

Nếu bạn là người thường xuyên để cho những quyết định chủ quan chiếm lĩnh cuộc sống của bản thân, thì quyển sách này sẽ là một lời cảnh tỉnh cho bạn. 

Nội dung quyển sách đề cập đến những nhận định khách quan, giải thích cho hàng loạt các hành vi cảm tính. Bên cạnh đó, tác giả đề xuất các phương pháp chế ngự và vượt qua những tác động tiêu cực của lối tư duy này.

Sau khi đọc xong quyển sách, bạn sẽ hiểu rõ hơn về những yếu tố đang tác động đến quyết định của mình, từ đó bạn sẽ đưa ra được những quyết định đúng đắn hơn cho cuộc đời.

Asking the right questions: A guide to critical thinking

Tiêu đề quyển sách này tạm dịch là “Đặt câu hỏi đúng – Dẫn lối tư duy phản biện”.

Quyển sách đề cập đến nguyên tắc đầu tiên trong tư duy phản biện - đặt câu hỏi đúng. Những câu hỏi đúng giúp con người tìm ra sợi dây liên kết giữa việc ghi nhớ thông tin với việc phân tích tổng hợp vấn đề.

Bên cạnh đó, những câu hỏi đúng cũng mở ra hướng đi khám phá các thành phần khác của lập luận (vấn đề, kết luận, lý do, bằng chứng, giả định, ngôn ngữ). Đồng thời bằng việc đưa ra những câu hỏi hay, chúng ta còn rèn luyện được cách phát hiện các sai sót, trở ngại đối với phản biện trong cả giao tiếp bằng văn bản và thị giác.

Kết bài

Qua bài viết, hy vọng những kiến thức mà Money24h đã chia sẻ giúp hiểu rõ hơn về tư duy phản biện và nhận ra vai trò quan trọng của nó trong sự tồn tại của con người. Do đó muốn trau dồi và thành thục lối tư duy này mỗi người cần liên tục rèn luyện và áp dụng trong cuộc sống hằng ngày.